ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਛੰਦਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ

ਜਾਪੁ ਸਾਹਿਬ
ਇਸ ਰਚਨਾ ਦੇ ਕੁਲ 199 ਛੰਦ ਹਨ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗਿਣਤੀ 200 ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 185 ਨੰਬਰ ਵਾਲੇ ਭੁਜੰਗ ਪ੍ਰਯਾਤ ਛੰਦ ਨੂੰ ਦੋ ਅਰਧ ਭੁਜੰਗ ਪ੍ਰਯਾਤ ਛੰਦ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਪਰ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਬੀੜਾਂ ਵਿਚ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 199 ਹੈ। ਕੁਲ 10 ਕਿਸਮ ਦੇ ਛੰਦ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ:
(1) ਛਪੈ ਛੰਦ=01
(2) ਭੁਜੰਗ ਪ੍ਰਯਾਤ ਛੰਦ=65
(3) ਚਾਚਰੀ ਛੰਦ=32
(4) ਚਰਪਟ ਛੰਦ=08
(5) ਰੂਆਲ ਛੰਦ=08
(6) ਮਧੁਭਾਰ ਛੰਦ=17
(7) ਭਗਵਤੀ ਛੰਦ=41
(8) ਰਸਾਵਲ ਛੰਦ=05
(9) ਹਰਿ ਬੋਲਮਨਾ ਛੰਦ=14
(10) ਏਕ ਅਛਰੀ ਛੰਦ=08
ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਦਾ 22 ਵਾਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਛੰਦ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਛੋਟੇ ਤੇ ਤੀਬਰ ਗਤੀ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਤਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਯੁੱਧ-ਵੀਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਤੇ ਗੱਤਕੇ ਦੇ ਪੈਂਤੜੇ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਰਚਨਾ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸ਼ਸਤਰ ਅਭਿਆਸ ਤੇ ਯੁੱਧ ਸੰਘਰਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ।